Dássemolsašupmi

Sániid guovddáškonsonánttat molsašuddet go sánit sojahuvvojit ja suorggiduvvojit:

• Mun viegan dávjá.
• Mun liikon viehkat.
• Mun lean viehkki.
• Dás ledje ollu váttis sánit.
• Dát lea váttis sátni.
• Son lea hui sádnái.

Konsonánttat mat leat deaddostávvala ja deattohis stávvala gaskkas gohčoduvvojit guovddáškonsonántan. Sámegielas leat máŋggalágan guovddáškonsonántta, sihke ovttaskas konsonánttat, duppalkonsonánttat ja konsonántačoahkit. Konsonántačoahkit leat guokte dahje eambbo iešguđetlágan konsonántta. Ovdamearkkat: ovttaskas konsonánta ja duppalkonsonánta: lávu lávvu, konsonántačoahkit: lávdi lavdnji.

Sámegielas leat golbma konsonántaceahki: vuosttaš, nubbi ja goalmmát ceahkit. Daid oanádusat leat CI, CII ja CIII. CI leat ovttaskas konsonánttat. CII ja CIII leat duppalkonsonánttat ja konsonántačoahkit.

Dábálaččat dadjet ahte CIII lea guhkit go CII. Čállingielas dattetge ii leat vejolaš oaidnit erohusa nuppi ja goalmmát ceahki duppalkonsonánttain, go dat čállojuvvojit guvttiin bustávain: CIII: guossi, CII: guossit. Spiehkastahkan leat '-llj-', mii lea goalmmát ceahkis, ja '-lj-', mii lea nuppi ceahkis. Nuppi ceahki konsonántačohkiin ges sáhttet leat eambbo bustávat go goalmmát ceahki čohkiin, ja danne orrot guhkibut: CIII: juolgi, CII: juolggit.

Sánit molsašuddet guovtti dási gaskkas go sojahuvvojit, namalassii geahnohis ja gievrras dásiid gaskkas. Muhtun sojahanhámiin lea gievrras dássi, ja earáin fas geahnohis. Geahnohis dásis lea vuolit konsonántaceahkki go gievrras dásis.

Vuosttaš ceahkki lea álo geahnohis dássi, ja molsašuddá nuppiin cehkiin. Nubbi ceahkki lea dalle gievrras dássi, nugo máhtu - máđut. Goalmmát ceahkki lea álo gievrras dássi, ja dat maid molsašuddá nuppiin cehkiin. Nubbi ceahkki lea dalle geahnohis dássi, nugo máhttu - máhtut.

Ovdamearkkat, gievrras dássi gurut bealde ja geahnohis dássi olgešbealde:

Muhtun sátnemáddagat sáhttet molsašuddat buot golmma ceahki gaskkas, omd. viegan viehkat viehkki. Muhtun máddagat fas molsašuddet dušše guovtti ceahki gaskkas, nugo áddjá ádjá.

Vearbbaid ja nomeniid juhket golmma máttatiipii, namalassii bárrastávval, bárahisstávval ja kontrakšuvdna máttatiippaide. Dássemolsašupmi ja maŋemus távtta stávvallohku mearridit guđe jovkui sánit gullet.

Tákta lea stávvaljoavku man vuosttaš stávval lea deaddostávval. sáme-giella ja vil-bealli leat goallossánit, ja goappašiin sániin leat guokte távtta vaikko stávvallogut eai leat seammá. gonagas-sánis fas lea dušše okta tákta vaikko sánis leat golbma stávvala.

Bárrastávvalnomeniid maŋimuš távttas leat guokte stávvala. Dáin nomeniin lea gievrras dássi ovttaidlogu nominatiivvas, ovttaidlogu illatiivvas ja essiivvas, ja geahnohis dássi máŋggaidlogus, omd. gussa - gusat, vilbealli - vilbealit.

Bárahisstávvalnomeniid maŋimuš távttas leat golbma stávvala máŋggaidlogus, omd. rieban - riebanat, nisu - nissonat. Ovttaidlogu nominatiivvas ja essiivvas lea geahnohis dássi, eará hámiin lea fas gievrras dássi. Muhto ii buot bárahisstávvalnomeniin leat dássemolsašupmi. Fuobmá ahte máŋggaidlogu stávvallohku dat mearrida máttatiippa.

Kontrakšuvdnanomeniid maŋimuš távttas leat guokte stávvala sihke ovttaidlogus ja máŋggaidlogus, nugo bárrastávvalnomeniinge. Kontrakšuvdnanomeniin lea dattetge dássemolsašupmi eará láhkái. Dain lea geahnohis dássi ovttaidlogu nominatiivvas ja essiivvas ja gievrras dahje liigegievrras dássi eará kásusiin, omd. boazu - bohccot, bálggis - bálgát. Fuomáš ahte visot máttatiippain lea ovttaidlogu illatiivvas gievrras dássi.

Vearbbaid juhket maid seammá máttatiippaide, muhto dušše bárrastávvalvearbbain lea dássemolsašupmi. Bárrastávvalvearbbain leat guokte stávvala maŋemus távttas. Dálá áiggis lea buot persovnnain gievrras dássi, earret go ovttaidlogu vuosttaš ja nuppi persovnnain, namalassii mun- ja don-hámiin: Son čállá. Mun čálán. Don čálát. Vássánáiggis ges lea buot persovnnain geahnohis dássi, earret go mun-, don- ja sii-hámiin, omd. Son čálii. Mun čállen. Don čállet. Sii čálle. Fuomáš ahte sii-hámis lea álo gievrras dássi. Muđui lea váldovearbba biehttalanhámis geahnohis dássi, omd. Son ii 'čále'. Moai ean 'boađe'.

Sámegielas gávdnojit máŋggalágan dássemolsašuddanminstara. Logahallamis vuolábealde leat visot minstarat juhkkojuvvon guovtti oassái. Vuosttaš oasis leat duppalkonsonánttaid molsašuddamat ja nuppi oasis fas konsonántačohkiid molsašuddamat. Ovttaskas konsonánttat sáhttet molsašuddat sihke duppalkonsonánttaiguin ja konsonántačohkiiguin, ja dat juohkásit dasto dán guovtti jovkui. Geahnohis dási 'n' sáhttá gievrras dásis molsašuddat duppalkonsonánttain 'nn' dahje konsonántačohkiin 'tn': mánná - mánát, sátni - sánit.

Duppalkonsonánttain leat golmmalágan molsašuddamat. Dat sáhttet molsašuddat ovttaskas konsonánttain dahje seammalágan duppalkonsonánttain. Dalle ii oidno molsašuddan čállingielas. Dat sáhttet maid molsašuddat eará duppalkonsonánttain. Dalle lea gievrras dásis čujolaš konsonánta, ja geahnohis dásis čuojohis konsonánta. Ovdamearkkat, gievrras dássi gurut bealde ja geahnohis dássi olgeš bealde:

• golli - gollit
• guolli - guolit
• spábba - spáppat
• báddi - báttit

Konsonántačohkiin leat eambbo molsašuddamat. Dábálaččamus lea ahte čoahki maŋemus konsonánta šaddá duppalkonsonántan geahnohis dásis. Muhtun čohkiin leat vel eará molsašuddamat, nugo k-čohkiin, main gievrras dási k rievdá v:n geahnohis dásis. Fuomáš ahte h-čohkiin gal lea duppalkonsonánta guhkimus ceahkis, ja ahte dat sáhttet maid molsašuddat ovttaskas konsonánttaiguin. Ovdamearkkat, gievrras dássi gurut bealde ja geahnohis dássi olgeš bealde:

• vuolgit - vuolggán
• baste - basttet
• čakča - čavčča
• lohkki - lohkit
• lohkat - logan

Go čoahkis lea klusiila ja nasála (njunnejietnadat), dalle molsašuddá klusiila. Gievrras dásis lea čujolaš klusiila ja geahnohis dásis fas čuojohis klusiila. Dát čoahkit sáhttet maid molsašuddat ovttaskas nasálaiguin. Ovdamearkkat, gievrras dássi gurut bealde ja geahnohis dássi olgeš bealde:

• biebmat - biepman
• doapmat - doaman
• sátni - sánit
• ednot - eanu

Dát čoahkit sáhttet maid leat oassin eará čohkiin. Go daid ovddabealde lea r-bustávva, de lea maid dát molsašuddan. Go čohkiid ovddabealde lea eará bustávva, dalle šaddá nasála duppalkonsonántan geahnohis dásis, ja klusiila jávká. Ovdamearkkat, gievrras dássi gurut bealde ja geahnohis dássi olgeš bealde:

• čorbmat - čorpman
• suorbma - suorpmat
• suoidni - suoinnit
• suoldni - suolnnit

Duppalkonsonánttat molsašuddet seammalágan ovttaskaskonsonánttain dahje seammalágan duppalkonsonánttaiguin. Fuomáš ahte hll, llj, lj, nnj ja hrr leat duppalkonsonánttat, eaige konsonántačoahkit. Seammá láhkái leat hl, nj ja hr ovttaskaskonsonánttat.

Duppalkonsonánttat sáhttet maid molsašuddat earalágán duppalkonsonánttaiguin. Dalle lea vuogas muitit ahte čujolaš jietnadat ovddasta gievrras dási, go fas čuojohis jietnadat ovddasta geahnohis dási. Fuomáš ahte ddj ja dj leat duppalkonsonánttat, eaige konsonántačoahkit. Čuojohis jietnadat dj sáhttá leat gievrras dássin dalle go molsašuddá ovttaskasbustávain j.

Joavku 3: Nuppi ceahki h-čoahkit molsašuddet ovttaskas konsonánttaiguin dahje goalmmát ceahki h-čohkiiguin. Goalmmát ceahki konsonántačoahkis lea h-bustávva oktan duppalkonsonánttain, go fas nuppi ceahkis lea h-bustávva oktan ovttaskas konsonánttain. Vuosttaš ceahkis lea ovttaskaskonsonánta.

Joavku 4: Čoahkit main lea klusiila ja nasála, sáhttet molsašuddat ovttaskas nasálaiguin dahje sullasaš čohkiin. Goalmmát ceahkis lea čujolaš klusiila ja nuppi ceahkis ges lea čuojohis klusiila.

Joavku 5: Viđát joavkkus leat ovddit joavkku 'klusiila+nasála'-čoahkit oktan r-bustávain. Dán joavkkus leat dušše guokte konsonántaceahki, nu ahte goalmmát ceahkki lea gievrras dássi ja nubbi ceahkki fas geahnohis. Gievrras dásis lea čujolaš klusiila ja geahnohis dásis fas čuojohis. Gievrras dásis daddjo johtovokála r-bustáva ja konsonántačoahki gaskkas: 'bárᵊdni'.

Joavku 6: Čuovvovaš joavku lea stuorámus dássemolsašuddanjoavku. Das leat dušše guokte konsonántaceahki, nu ahte goalmmát ceahkki lea gievrras dássi ja nubbi ceahkki lea geahnohis dássi. Gievrras dási loahppakonsonánta šaddá duppalkonsonántan geahnohis dásis. Gievrras dásis daddjo johtovokála vuosttaš ja nuppi konsonántta gaskkas, 'beađᵊbi'. Fuomáš ahte i-čohkiin, nasála čohkiin, s-/š-/t-čohkiin ja v-čohkiin ii leat dakkár johtovokála. -ld- ja -lt-čohkiin iige leat dakkár johtovokála. Vuolábealde leat tabeallat juhkkojuvvon álgobustáva mielde.

Joavku 7: Dán joavkkus leat golbma dahje njealje bustáva sihke nuppi ja goalmmát ceahkis. Goalmmát ceahkis, dahje gievrras dásis, lea klusiila+nasála čoahki ovddabealde -đ-, -i-, -l- dahje -v-. Geahnohis dásis lea ges nasála duppalkonsonánta ja klusiila jávká.

Joavku 8: Dán joavkkus leat maid s- ja š-čoahkit, ja daid ovddabealde lea eará konsonánta. Dat čuvvot seamma minstara go s- ja š-čoahkit muđui, ahte gievrras dási loahppakonsonánta šaddá duppalkonsonántan geahnohis dásis.

Joavku 9: Dán jovkui gullet k-čoahkit. Geahnohis dásis -k- rievdá v:n ja čoahki loahppakonsonánta šaddá duppalkonsonántan.